Χτυπώντας το ρατσισμό στα σχολεία

Ρατσισμός, ξενοφοβία, εκφοβισμός, ομοφοβία, διακρίσεις. Πρόκειται για έννοιες που ακούμε και χρησιμοποιούμε αρκετά συχνά και οι οποίες απασχολούν έντονα τη δημόσια σφαίρα, ιδιαίτερα κάθε φορά που ένα περιστατικό που εμπίπτει στις κατηγορίες αυτές, βλέπει το φως της δημοσιότητας.

Πέραν όμως της κοινωνίας, τις έννοιες αυτές μπορεί κάποιος να τις συναντήσει και μέσα στο σχολικό πλαίσιο, με τους αρμόδιους φορείς να ασχολούνται εις βάθος με τη διαχείριση αλλά και την καταπολέμησή τους, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Εκτός από μεμονωμένες δράσεις από εκπαιδευτικούς και σχολεία, το θέμα τέθηκε σε πιο «επίσημη» βάση και από το υπουργείο Παιδείας, το οποίο μέσα στο πλαίσιο της αντιρατσιστικής του πολιτικής, με τη βοήθεια του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, έχει καταρτίσει Κώδικα Συμπεριφοράς κατά του Ρατσισμού και Οδηγό Διαχείρισης και Καταγραφής Ρατσιστικών Περιστατικών, σημαντικά εγχειρίδια για τις σχολικές μονάδες και τους ανθρώπους τους. Για τον εντοπισμό, αντιμετώπιση και διαχείριση τέτοιων μορφής ρατσιστικών περιστατικών εντός των σχολείων, πέραν από τον Κώδικα, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο διοργανώνει και επιμορφωτικά σεμινάρια για τους εκπαιδευτικούς σε διάφορες θεματικές ενότητες. Ήδη, έχουν προγραμματιστεί σχετικές συναντήσεις με θέματα: «Σεξισμός, ομοφοβία και τρανσφοβία στην εκπαίδευση», «Εκπαίδευση για την ειρήνη μέσα από το Πρόγραμμα IMAGINE», «Διδασκαλία και διαχείριση αμφιλεγόμενων θεμάτων στο πλαίσιο της αντιρατσιστικής πολιτικής» και «Αναστοχασμός για τη φετινή σχολική χρονιά».

Μελετώντας κανείς τον Κώδικα Συμπεριφοράς κατά του Ρατσισμού και τον Οδηγό Διαχείρισης και Καταγραφής Ρατσιστικών Περιστατικών, μέσα στις πολλές πληροφορίες και χρήσιμες οδηγίες που παρατίθενται, δεν μπορεί να μην εστιάσει σε ένα συγκεκριμένο σημείο, το οποίο στέλνει το μήνυμα στα σχολεία να αναφέρουν περιστατικά και να μην τα αποκρύβουν. Συγκεκριμένα, σημειώνεται: «Τονίζεται ότι η αναφορά των περιστατικών δεν αποτελεί αδυναμία των σχολείων, αλλά δηλώνει έμπρακτα την αποφασιστικότητά τους να ενεργούν προς όφελος ολόκληρης της σχολικής κοινότητας και των δικαιωμάτων των μελών της. Τα σχολεία που θα προβαίνουν σε αναφορές ρατσιστικών περιστατικών δεν θα εκτίθενται και δεν θα έχουν καμία δυσμενή συνέπεια».

Όπως σημειώνεται στον Κώδικα, το σχολικό περιβάλλον χαρακτηρίζεται από πολλαπλές μορφές ετερότητας, άλλες περισσότερο γνωστές στη δημόσια σφαίρα (εθνικότητα, εμφάνιση, κοινότητα, φύλο) και άλλες λιγότερο γνωστές (π.χ. σεξουαλικός προσανατολισμός, ταυτότητα φύλου, αναπηρία), που αναζητούν αναγνώριση, σεβασμό και προστασία. Σε αυτές τις συνθήκες, είναι σημαντικό να διασφαλιστεί για όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας ένα περιβάλλον ασφάλειας, ανεκτικότητας, σεβασμού της διαφορετικότητας, μη διάκρισης και ισότητας, όπου όλοι οι μαθητές και οι μαθήτριες θα μπορούν να απολαύσουν στο μέγιστο τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες που τους προσφέρονται.

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, οποιαδήποτε εκδήλωση ρατσιστικής συμπεριφοράς πρέπει να εντοπίζεται, να αναγνωρίζεται και να αντιμετωπίζεται έγκαιρα και αποφασιστικά. Σε αντίθετη περίπτωση, η συμπεριφορά αυτή και η απουσία αντιμετώπισής της, πληγώνει τα θύματα, όχι μόνο ως άτομα, αλλά και ως μέλη της ομάδας εναντίον της οποίας στρέφεται, ενώ επιφέρει σοβαρές επιπτώσεις σε ολόκληρη τη σχολική κοινότητα. Η δημιουργία ενός απαλλαγμένου από τον ρατσισμό σχολικού περιβάλλοντος συμβάλλει ουσιαστικά στην οικοδόμηση μιας κοινωνίας δικαιοσύνης.

«Ο ρατσισμός αφορά στο κάθε σχολείο, στον κάθε μαθητή, στον κάθε εκπαιδευτικό, στους γονείς και, κατ΄επέκταση, σε ολόκληρη την κοινωνία. Είναι υποχρέωση όλων μας να βεβαιωθούμε ότι όλα τα πρόσωπα απολαμβάνουν στο βέλτιστο το αγαθό της παιδείας, χωρίς διακρίσεις και χωρίς εκφοβισμούς. Την ίδια στιγμή, υποχρέωσή μας είναι να παροτρύνουμε και να ενθαρρύνουμε τους δέκτες οποιασδήποτε ρατσιστικής συμπεριφοράς να το καταγγέλλουν, προστατεύοντάς τους από τυχόν δυσμενείς συνέπειες. Δημιουργούνται, έτσι, παράλληλα, συνθήκες εμπιστοσύνης για διερεύνηση των περιστατικών, βελτιώνονται οι συνθήκες μάθησης και αναβαθμίζεται το σύνολο της εκπαιδευτικής διαδικασίας», αναφέρεται στον Κώδικα της Αντιρατσιστικής Πολιτικής του υπουργείου Παιδείας.

Οι σκοποί του Κώδικα Συμπεριφοράς Κατά του Ρατσισμού στα σχολεία είναι:

– Η αναγνώριση των οποιωνδήποτε άμεσων ή έμμεσων, σκόπιμων ή άσκοπων λόγων, πράξεων και διαδικασιών που οδηγούν σε αρνητικές διακρίσεις συγκεκριμένων ατόμων με βάση τη διαφορετικότητά τους.

– Η ανάληψη ενεργού δράσης για πρόληψη και αντιμετώπιση ρατσιστικών περιστατικών.

– Η ανάληψη ενεργού δράσης για ανάπτυξη αντιρατσιστικής κουλτούρας.

Αναφορικά με τους στόχους του Κώδικα Συμπεριφοράς Κατά του Ρατσισμού, αυτοί είναι οι ακόλουθοι:

– Η υποστήριξη της ισότητας, της δικαιοσύνης και του αμοιβαίου σεβασμού.

– Η εξάλειψη ρατσιστικών περιστατικών οποιασδήποτε μορφής.

– Η στήριξη των παιδιών που γίνονται δέκτες βίας, εκφοβισμού ή ρατσισμού οποιασδήποτε μορφής.

– Η προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού, όπως ορίζονται από τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού.

– Η δημιουργία αντιρατσιστικής κουλτούρας.

Σημαντικό επίσης είναι να γνωρίζει το κάθε μέλος της σχολικής κοινότητας τα δικαιώματα εντός αυτής. Επ’ αυτού, ο Κώδικας προνοεί πως κάθε άτομο που φοιτά ή εργάζεται στο σχολείο έχει το δικαίωμα:

– Ισότιμης συμπεριφοράς και σεβασμού από όλους τους άλλους στη σχολική κοινότητα.

– Προστασίας από υποβολή σε οποιαδήποτε ρατσιστική ή εκφοβιστική συμπεριφορά και εμπλοκή σε ρατσιστικό περιστατικό ή άλλη μορφή βίας.

– Πρόσβασης σε διαδικασίες υποβολής παραπόνου (όπως περιγράφονται στον Οδηγό) σε περίπτωση στην οποία το άτομο πιστεύει ότι έχει τύχει διάκρισης ή ρατσισμού στη βάση του φύλου, της εθνικότητας, της εμφάνισης, της θρησκείας, του σεξουαλικού προσανατολισμού, της αναπηρίας ή άλλης πτυχής της ταυτότητάς του.

– Παροχής ασφάλειας, εμπιστευτικότητας και ιδιωτικότητας στην οποιαδήποτε διαδικασία εξέτασης ή αναφοράς ρατσιστικού περιστατικού στην οποία εμπλέκεται με οποιονδήποτε τρόπο.

Επίσης, με βάση τον Κώδικα όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας (εκπαιδευτικοί, μαθητές/τριες και άλλο προσωπικό του σχολείου) δεσμεύονται ώστε να:

– Σέβονται τα δικαιώματα όλων των ατόμων στη σχολική κοινότητα.

– Αναγνωρίζουν και εφαρμόζουν τις υποχρεώσεις τους, όπως απορρέουν από τους κανονισμούς του σχολείου για την καταπολέμηση των διακρίσεων και του ρατσισμού.

– Συμπεριφέρονται με ασφαλή και υπεύθυνο τρόπο αποφεύγοντας οποιαδήποτε επιθετική συμπεριφορά ή άλλη επικοινωνία που δείχνει έλλειψη σεβασμού σε άτομα ή περιουσίες.

– Απορρίπτουν και καταδικάζουν κάθε μορφή ρατσισμού, παρενόχλησης ή διάκρισης προς οποιοδήποτε άτομο της σχολικής κοινότητας.

– Αποφεύγουν έμμεση ή άμεση πρόκληση οποιουδήποτε ρατσιστικού περιστατικού.

Η ώρα της διαχείρισης ρατσιστικών περιστατικών

Πέραν από τον εντοπισμό των ρατσιστικών περιστατικών, ιδιαίτερα σημαντική είναι και η διαχείρισή τους, πόσο μάλλον μέσα στη σχολική κοινότητα. Όπως αναφέρεται στον Κώδικα, η διαχείριση πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερο τρόπο κάθε φορά, καθώς καθένα έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες. Εντούτοις, σε κάθε περίπτωση είναι σημαντικό να τηρούνται τα ακόλουθα βήματα:

1. Το περιστατικό παρατηρείται από παιδιά ή εκπαιδευτικούς και αναφέρεται στον υπεύθυνο εκπαιδευτικό ή άλλο εκπαιδευτικό που βρίσκεται πλησιέστερα.

2. Ο εκπαιδευτικός που είναι μάρτυρας ή ενημερώνεται πρώτος: α) επεμβαίνει για να διακόψει το περιστατικό, β) παρέχει άμεση στήριξη και ασφάλεια στο θύμα και γ) ενημερώνει άμεσα τον υπεύθυνο εκπαιδευτικό.

3. Ο υπεύθυνος εκπαιδευτικός:

• Επιβεβαιώνει ότι το θύμα/τα θύματα που ήταν στόχοι του ρατσιστικού περιστατικού είναι ασφαλή

• Ενημερώνει το διευθυντή

• Σε ξεχωριστές και κοινές συναντήσεις συζητά για το περιστατικό με όλα τα εμπλεκόμενα παιδιά και εκπαιδευτικούς (θύματα, θύτες, θεατές)

• Σημειώνει τις λεπτομέρειες στο έντυπο αναφοράς ρατσιστικού περιστατικού

4. Η Διεύθυνση του σχολείου προχωρεί στην επιβολή των ανάλογων κυρώσεων με βάση τις πρόνοιες των Κανονισμών Λειτουργίας του σχολείου. Αν τα εμπλεκόμενα άτομα παρακολουθούνται από Εκπαιδευτικό Ψυχολόγο τότε η διαδικασία επιβολής κυρώσεων γίνεται σε συνεργασία με την Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας.

5. Η Διεύθυνση του σχολείου προχωρεί σε ενημέρωση του Παρατηρητηρίου για τη Βία αποστέλλοντας και προσκαλεί την Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας για τις δικές τους ενέργειες και την ΟΑΠ, αν χρειαστεί, αν το περιστατικό κριθεί ιδιαίτερα σοβαρό ή αν προκαλείται από το ίδιο άτομο για πολλοστή φορά.

6. Ο υπεύθυνος εκπαιδευτικός συμπληρώνει στο τέλος του σχολικού έτους σχετική φόρμα με τα συγκεντρωτικά στοιχεία για τα ρατσιστικά περιστατικά του έτους που πέρασε.

Στον Οδηγό που έχουν πρόσβαση τα σχολεία προνοούνται και κυρώσεις, οι οποίες είναι συγκεκριμένες. Ως θέμα αρχής, ο χειρισμός των ρατσιστικών περιστατικών γίνεται πρωτίστως με παιδαγωγικούς όρους και αποσκοπεί στην αλλαγή συμπεριφορών και πρακτικών, χωρίς αυτόματη προσφυγή σε τιμωρητικά μέτρα. Αναφορικά με τον πίνακα κυρώσεων, ο οποίος έχει καταρτιστεί το Υπουργείο εισηγείται πως πριν την εφαρμογή του, πρέπει να γνωστοποιηθεί σε όλους τους εκπαιδευτικούς, τους μαθητές και τις οικογένειές τους.

Εν συντομία, οι κυρώσεις αναφέρονται σε:

– Συμπλήρωση εντύπου αναστοχασμού, το οποίο αποστέλλεται στο σπίτι για υπογραφή από τους γονείς (επαφίεται στη διακριτική ευχέρεια του σχολείου).

– Παρατήρηση.

– Γραπτή επίπληξη από το σχολείο.

– Επικοινωνία με το σπίτι και αναφορά του περιστατικού και της εμπλοκής του παιδιού.

– Υποχρεωτική εκτέλεση κοινωφελούς εργασίας που θα στοχεύει κυρίως στην αξιοποίηση των ικανοτήτων/δεξιοτήτων του μαθητή προς όφελος της σχολικής κοινότητας. Η εργασία πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια του σχολείου, στα πλαίσια των συνηθισμένων δραστηριοτήτων που αναλαμβάνουν τα παιδιά.

– Αποζημίωση για φθορά περιουσίας του σχολείου ή και άλλων.

– Συζητήσεις με τα εμπλεκόμενα παιδιά και τις οικογένειές τους μετά από πρόσκλησή τους στο σχολείο.

– Στέρηση συμμετοχής σε ενδοσχολικές εκδηλώσεις και αθλοπαιδιές (Δημοτική Εκπαίδευση) και αποβολή (Μέση Εκπαίδευση).

«Αγγίζοντας» τους όρους και τη σημασία τους

Βασική προϋπόθεση για να εφαρμοστεί ο Κώδικας είναι τα εμπλεκόμενα μέρη να γνωρίζουν τους διάφορους ορισμούς. Και αυτό γίνεται μέσα από τον Κώδικα και τον Οδηγό για όλους τους όρους που μπορεί να απασχολήσουν τη σχολική κοινότητα. Μερικοί από αυτούς που αναφέρονται είναι:

– Ρατσιστικό περιστατικό: Είναι οποιοδήποτε περιστατικό εκλαμβάνεται ως ρατσιστικό από το θύμα ή άλλο πρόσωπο. Είναι έννοια ευρύτερη του παραπτώματος ή του αδικήματος, αφού το ρατσιστικό περιστατικό μπορεί να περιλαμβάνει και συμπεριφορές, οι οποίες αν δεν συνδέονταν με κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του θύματος, ενδεχομένως να μη θεωρούνταν παραβατικές. Συνήθως τα ρατσιστικά περιστατικά έχουν ως σκοπό ή ως αποτέλεσμα την περιθωριοποίηση, τον αποκλεισμό ή τις διακρίσεις σε βάρος ατόμων και ομάδων ατόμων, εξαιτίας της διαφορετικότητάς τους.

– Ταυτότητα: Η αντίληψη του ατόμου ότι είναι μέλος μια συγκεκριμένης ομάδας ή ομάδων που έχει κάποια κοινά «χαρακτηριστικά». Η αντίληψη αυτή συνοδεύεται από ανάλογη συναισθηματική και αξιολογική σημασία που αποδίδεται στην ομάδα αυτή και τα χαρακτηριστικά της. Επιπλέον, μπορεί να είναι και η αντίληψη του πώς εκλαμβάνεται ένα άτομο από τους άλλους.

– Διαφορετικότητα: Προκύπτει ή είναι αποτέλεσμα της προοπτικής ή της οπτικής γωνίας που διαφοροποιεί κάποια άτομα από άλλα. Τα στοιχεία που μπορεί να αποτελέσουν κριτήρια διαφοροποίησης ενός ατόμου ή ομάδας ατόμων όπως φύλο, χρώμα/εμφάνιση, εθνικότητα, κοινότητα ή θρησκευτική ομάδα, καθεστώς παραμονής στη χώρα, καταγωγή, θρησκευτικές ή άλλες πεποιθήσεις, αναπηρία, ηλικία, σεξουαλικός προσανατολισμός, γλώσσα, προφορά, συνήθειες, επάγγελμα, κοινωνικοοικονομική κατάσταση, κουλτούρα.

– Προκατάληψη: Η αρνητική προδιάθεση εναντίον ατόμων συγκεκριμένης ομάδας. Βασίζεται σε αυθαίρετες, λανθασμένες και άκαμπτες γενικεύσεις και στερεότυπες πεποιθήσεις και εικόνες επειδή ανήκουν στη συγκεκριμένη ομάδα.

– Στερεότυπο: Η υπεργενικευμένη, αξιολογική, απλουστευμένη, υπερβολική αντίληψη/αναπαράσταση μιας ομάδας, η οποία αποδίδεται σε όλα τα μέλη της, ώστε να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά μας προς αυτά. Τα στερεότυπα δημιουργούν λανθασμένες θετικές ή αρνητικές προσδοκίες για άτομα συγκεκριμένων ομάδων.

– Διάκριση: Η άνιση συμπεριφορά ή μεταχείριση ατόμων ή ομάδων ατόμων με κριτήριο τη διαφορετικότητά τους.

– Ρατσισμός: Η διαδικασία περιθωριοποίησης, αποκλεισμού και διάκρισης σε βάρος όσων θεωρούνται ότι είναι «διαφορετικοί» από μας. Λαμβάνει πολλές διαφορετικές μορφές, οι οποίες δεν είναι στατικές, αλλά αλλάζουν ανάλογα με τον χώρο και τον χρόνο στον οποίο εκδηλώνονται. Κάποιες από αυτές είναι εμφανείς και άμεσες, ενώ κάποιες μπορεί να μην είναι τόσο εμφανείς αλλά έμμεσες. Η έκφραση ρατσιστικών συμπεριφορών δεν συνοδεύεται πάντα από την ανάλογη πρόθεση, καθώς κάποια άτομα μπορεί να συμπεριφέρονται ή να εκφράζονται ρατσιστικά χωρίς να το αντιλαμβάνονται.

– Εκφοβισμός: Οι όροι εκφοβισμός (bullying) και θυματοποίηση χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου. Ο εκφοβισμός και η βία μπορούν να πάρουν σωματική, λεκτική, ψυχολογική και κοινωνική μορφή, ενώ υπάρχει και ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός, μέσα από τη χρήση νέων τεχνολογιών.

Ο ρόλος της Διεύθυνσης των σχολικών μονάδων

Στην όλη προσπάθεια που καταβάλλεται αλλά και σε αυτή που επιπρόσθετα πρέπει να καταβληθεί, ιδιαίτερα σημαντικός κρίνεται ο ρόλος των διευθυντών των σχολείων. Συγκεκριμένα, από αυτούς αναμένεται:

– Να γνωστοποιήσουν και να συντονίσουν συζήτηση για τον Κώδικα και τον Οδηγό σε μία τουλάχιστον συνεδρία του προσωπικού.

– Να βεβαιώνονται ότι ο Κώδικας και ο Οδηγός είναι διαθέσιμοι και γνωστοποιημένοι σε όλους τους αρμόδιους φορείς, τους εκπαιδευτικούς, τους μαθητές και τις οικογένειές τους (μέσα από τοποθέτηση αφισών στο σχολείο, αποστολή ενημερωτικού φυλλαδίου στις οικογένειες, διοργάνωση ημερίδας/εκδήλωσης ενημέρωσης κ.λπ.).

– Να ορίσουν ένα άτομο από τη Διευθυντική Ομάδα ως το άτομο με ειδικά καθήκοντα για τη διαχείριση ρατσιστικών περιστατικών και να ενημερώσουν όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας και τις οικογένειές τους για τα καθήκοντα και τον ρόλο του.

– Να δημιουργήσουν και να στηρίξουν τη λειτουργία της Επιτροπής Αγωγής Υγείας και Πρόληψης της Παραβατικότητας στην οποία θα λαμβάνει μέρος και ο υπεύθυνος εκπαιδευτικός.

– Να βεβαιώνονται ότι όλα τα άτομα του προσωπικού του σχολείου γνωρίζουν τις υπευθυνότητες τους σε σχέση με τον Κώδικα.

– Να βεβαιώνονται ότι ο Κώδικας προωθείται και οι διαδικασίες που προβλέπει, εφαρμόζονται με συνέπεια και σταθερότητα.

– Να λαμβάνουν όλα τα απαραίτητα μέτρα προστασίας των θυμάτων ρατσιστικών περιστατικών.

– Να λαμβάνουν τις απαραίτητες αποφάσεις και δράσεις σε περιπτώσεις ύπαρξης ή διερεύνησης ρατσιστικών περιστατικών που αφορούν άτομα του σχολείου, όπως προνοείται από τον Οδηγό και σύμφωνα με τους κανονισμούς λειτουργίας των δημόσιων σχολείων.

– Να παρακολουθούν την εφαρμογή του Κώδικα και του Οδηγού και να συζητούν την εξέλιξή του και τρόπους βελτίωσής τους σε ώρα συνεδρίας του προσωπικού.

– Να ενημερώνουν τον Επιθεωρητή του σχολείου για την εφαρμογή του Κώδικα και του Οδηγού τουλάχιστον δύο φορές τον χρόνο.

– Να αποστέλλουν ετήσια αναφορά στο υπουργείο Παιδείας για τα ρατσιστικά περιστατικά που διερευνήθηκαν και αντιμετωπίστηκαν στο σχολείο.