Brexit και η επιστροφή του φασισμού στην Ευρώπη: Επεξηγήσεις, συνέπειες, εισηγήσεις

Ο Βρετανικός λαός μίλησε, αλλά με βάση ποιων αξιών; Θα καλωσόριζα οποιανδήποτε κριτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης που εστιαζόταν στους μηχανισμούς αυτού του θεσμού που έχουν αντιδημοκρατικό χαρακτήρα και συμβάλλουν στην επιδείνωση της κοινωνικής και οικονομικής ανισότητας.

Στην περίπτωση του Brexit, ωστόσο, βλέπουμε πως δόθηκε στον λαό πολιτική ισχύ από αναδυόμενες εθνικιστικές και αντιδημοκρατικές τάσεις που πολύ συχνά βασίζονταν πάνω σε νέο-φασιστικό λόγο. Αυτή την αναδυόμενη τάση προς τον φασισμό, σε ένα γενικό επίπεδο, τη συναντάμε και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Εάν οι νεοφασιστικές τάσεις όντως συνδέονται με την ψήφο υπέρ του Brexit, τότε καλούμαστε ως δημοκράτες να αναλύσουμε τα ιστορικά αίτια και τις συνέπειες αυτού του γεγονότος. Τι μπορεί το Brexit να μας πει για το μέλλον της δημοκρατίας στην Ευρώπη; Ας αρχίσουμε με μία ανάλυση των αιτιών που οδήγησαν στην ψήφο υπέρ της εξόδου.

Ανεκπλήρωτες οικονομικές ανάγκες: Η αύξηση της ανεργίας, η συρρίκνωση των μισθών, η ασταθής απασχόληση και η επιδείνωση των οικονομικών κρίσεων οδήγησε τον λαό να απαρνηθεί το καθεστώς. Σε τι αποδίδονται αυτές οι εξελίξεις;

Νεοφιλελεύθερες πολιτικές: Η ιδεολογία του νεοφιλελευθερισμού ισχυρίζεται πως η κυβερνητική παρέμβαση στην οικονομία παρεμποδίζει την οικονομική ανάπτυξη. Επομένως, η φιλελευθεροποίηση της αγοράς μέσω της εφαρμογή μέτρων λιτότητας, την χωρίς κανόνες μετακίνηση εταιριών και κεφαλαίου, την διάβρωση του κράτους κοινωνικής πρόνοιας, των συνδικαλιστικών οργανώσεων, των εργατικών δικαιωμάτων και την μείωση της φορολογίας των πλουσίων, θεωρούνται αναγκαία βήματα προς την ανάπτυξη. Αυτές είναι οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές που εφαρμοστήκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο και ευρύτερα στην Ευρώπη. Οι συνέπειες της εφαρμογής αυτής της οικονομικής πολιτικής είναι πλέον γνωστές και ευρύτατα τεκμηριωμένες: ο πλούτος μεταφέρεται από την μεσαία, εργατική και κατώτερη τάξη στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Οι ψηφοφόροι όμως, ενώ ένιωθαν την οικονομική πίεση του νεοφιλελευθερισμού, δεν γνώριζαν τα υποβόσκοντα αίτιά του… μα ούτε και το όνομα του εχθρού.

Ρατσισμός και Ξενοφοβία: Τα εθνικιστικά και νεοφασιστικά κινήματα βρήκαν την ευκαιρία να αντικαταστήσουν τον πραγματικό δράστη με ένα φανταστικό εχθρό, αποδίδοντας ευθύνες στους μετανάστες. Ταυτοχρόνως, κατάφεραν να αναζωογονήσουν εθνικιστικές ανησυχίες περί «εθνικής κυριαρχίας». Αυτές οι δύο πολιτικές τακτικές ενοποιηθήκαν ως μία συμβολική άρνηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συνεπώς, το Brexit, δεν διατυπώνεται ξεκάθαρα ως μία μορφή άρνησης ενός ολιγαρχικού συστήματος μεταμφιεσμένο σε δημοκρατία. Παίρνει μία χιμαιρική μορφή, αφού αφομοιώνει μία κατηγορηματική εναντίωση προς τους μετανάστες που αποτελούν, στο περίπου, μόνο 5% του πληθυσμού του Ηνωμένου Βασιλείου. Η πολιτική ρητορική τόσο από νεοφασιστικά, όσο και από τα συντηρητικά κόμματα της δεξιάς, συνέβαλε στην επιδείνωση ρατσιστικών στάσεων έναντι των μεταναστών, οι οποίοι είναι ουσιαστικά αναγκαίοι για την αποτελεσματική λειτουργία της οικονομίας του Ηνωμένου Βασιλείου. Το μεγαλύτερο οικονομικό πρόβλημα στο Ηνωμένο Βασίλειο είναι η άνιση κατανομή του πλούτου, που ευνοεί κυρίως την ανωτέρα τάξη, μαζί με τις χρόνιες οικονομικές κρίσεις.

Η χρήση νεοφασιστικού λόγου: Εδώ δεν υπάρχει χώρος για συγχωρητικότητα. Οι συντηρητικοί Τόρις, το κόμμα της δεξιάς, χρησιμοποιούν επανειλημμένα νεοφασιστικές ιδέες προς άγραν ψήφων, ενώ πλασάρονται ταυτόχρονα ως εθνικιστικό αλλά και μετριοπαθές κόμμα. Ως αποτέλεσμα, παρατηρείται η ενδυνάμωση ακροδεξιών κομμάτων όπως το Κόμμα Ανεξαρτησίας Ηνωμένου Βασιλείου. Επικαλούμαι ένα συναφές παράδειγμα από την Ελλάδα, όταν ο Αντώνης Σαμαράς, παραμονές της εκλογής του, διακήρυξε μπροστά από ένα τεράστιο πλήθος που κυμάτιζε γαλανόλευκες σημαίες, πως οι λαθρομετανάστες είναι «τύραννοι της κοινωνίας». Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στους μήνες που ακολούθησαν η Χρυσή Αυγή είχε την υποστήριξη του 10% – 13% του πληθυσμού. Επαναλαμβάνω πως εδώ δεν υπάρχει χώρος για την όποια κατανόηση ή συγκατάβαση. Η ευθύνη πρέπει να αποδοθεί στα (άκρο)δεξιά κόμματα για τις στάσεις που καλλιέργησαν, και οι οποίες οδηγούν στον ρατσισμό και στην καταπίεση των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων.

Το δημοκρατικό έλλειμμα της Ευρωπαϊκής Ένωση και η ηγεμονία της Γερμανίας: Στο φόντο αυτών των εξελίξεων στέκει το φάντασμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Δεν θα μπορούσαμε να πούμε καν πως η Ευρωπαϊκή Ένωση απότυχε να εκπληρώσει τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές ανάγκες των πολιτών της, αφού ο θεσμός είναι ακριβώς αυτός που, σε πολλαπλά επίπεδα, δημιουργεί τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι λαοί. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, κάτω από την ηγεμονία της Γερμανίας, δημιούργησε ένα οικονομικό σύστημα που ευνοεί τις πλούσιες χώρες που την αποτελούν και, γενικότερα, την ανώτερη τάξη. Επίσης, οι αποφάσεις της  Ευρωπαϊκή Ένωσης πολύ συχνά λαμβάνονται από την πολιτική ελίτ «πίσω από κλειστές πόρτες», στην απουσία της δημοκρατικής εκπροσώπησης. Ενδεικτικός ήταν ο τρόπος που η Κομισιόν χειρίστηκε την κρίση στην Ελλάδα, καταπατώντας τα οικονομικά και πολιτικά δικαιώματα των υπηκόων της και συμβάλλοντας στην κοινωνική της διάβρωση. Δυστυχώς όμως, είναι ακριβώς ο νεοφασισμός και ο εθνικισμός  που βγήκαν κερδισμένοι από αυτή την κατάσταση. Και αυτό με φέρνει στο συμπέρασμα της ανάλυσης μου.

Η  πολιτική ανικανότητα της αριστεράς: Η αριστερά, τόσο στο Ηνωμένο Βασίλειο, όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη, δεν κατάφερε να οργανώσει μία πολιτική επίθεση έναντι των εν λόγω εξελίξεων και δεν κατάφερε να παρουσιάσει ένα εναλλακτικό πολιτικό πρόγραμμα. Αντιθέτως, συνέβαλε στην θεσμοθέτηση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών. Η πολιτική ταυτότητα της αριστεράς δεν συνιστά τίποτα παραπάνω από «καπιταλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο» και αυτό συνιστά ένα μεγάλο ιστορικό ανέκδοτο όταν αντιταχθεί στην φιλοσοφική και ιστορική υπόσταση της αριστεράς: εφόσον η ανθρώπινη ύπαρξη και η παραγωγή πλούτου συνιστά συλλογικό έργο, τότε η κατανομή της παραγωγής και του πλούτου πρέπει να έχει συλλογικό χαρακτήρα. Εάν η αριστερά δεν ξυπνήσει από τον ιστορικό της ύπνο και αν δεν ελευθερωθεί από τα δεσμά του νεοφιλελευθερισμού, τότε η κοινωνική αλλαγή που πολλοί από εμάς προσδοκούμε, ενδεχομένως να έρθει από την ακροδεξιά. Και αυτό αποτελεί μια τρομακτική προοπτική: την επιστροφή του φασισμού στον τόπο της γέννησής του. Φυσικά, όσοι από εμάς ελπίζουμε σε μία δημοκρατική, ίση και δίκαιη Ευρώπη, καλωσορίζουμε οποιαδήποτε βήματα παρθούν προς αυτή την κατεύθυνση από οποιαδήποτε πολιτική παράταξη. Μόνο όταν η ελευθερία εναρμονιστεί με την ισότητα, θα έχει υλοποιηθεί ένα πραγματικά δημοκρατικό έργο. Μόνο τότε θα πραγματοποιηθεί το μέχρι τώρα ανεκπλήρωτο όνειρό μας. Αυτή είναι η Ευρώπη που θέλουμε να δούμε. Σε αυτήν θέλουμε να ζήσουμε.

Μιχαηλάγγελος Αναστασίου, ABD (University of Victoria)

Καθηγητής στο Alexander College (Τμήμα Εγκληματολογίας)