Tο ναυάγιο του Μαζωτού ταράζει τα νερά (εικόνες)

Σαράντα χρόνια μετά, μια άλλη ανακάλυψη ναυαγίου ήρθε να (ξανα)ταράξει τα νερά και να σηματοδοτήσει την έναρξη της ενάλιας αρχαιολογίας στο νησί, αφού η έρευνα αυτή τη φορά, διενεργείται κυρίως από κυπριακούς φορείς. Οι αρχαιολόγοι της Ερευνητικής Μονάδας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, σε συνεργασία με το Ίδρυμα ΘΕΤΙΣ και το Τμήμα Αρχαιοτήτων, εργάζονται συστηματικά γι’ αυτή την έρευνα από το 2007.

Η Ερευνητική Μονάδα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, μέσα από αυτή τη διαδικασία, ετοιμάζει και εκπαιδεύει στην ουσία μια νέα γενιά αρχαιολόγων, μια νέα γενιά ερευνητών, πολλά υποσχόμενη για την Κύπρο. Η μεγάλη διαφορά, λοιπόν, με το ναυάγιο της Κερύνειας είναι έκδηλη.

Ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Κύπρου, καθηγητής Κωνσταντίνος Χριστοφίδης, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Τότε, εμείς οι Κύπριοι κοιτούσαμε από την ακρογιαλιά της Κερύνειας τους Αμερικανούς επιστήμονες και τεχνικούς να κάνουν τη μεγάλη προσπάθεια ανέλκυσης. Σήμερα, εμείς είμαστε οι πρωταγωνιστές, με τους νέους ερευνητές να αποκτούν απαράμιλλες εμπειρίες.

Στο Πανεπιστήμιο Κύπρου δημιουργούμε τη νέα γενιά ερευνητών, τη νέα γενιά μηχανικών, οικονομολόγων, κοινωνιολόγων, αρχαιολόγων, τη νέα γενιά επιστημόνων. Είναι αυτή η γενιά που κάποια στιγμή στο μέλλον θα ανασύρει ένα άλλο ελληνικό ναυάγιο από τις ακτές της Κερύνειας, με το δικό του διαχρονικό μήνυμα για τις ρίζες, τις καταβολές και την Ιστορία αυτού του τόπου.»

Όπως έχει συμβεί με πολλά σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα, η ιστορία του ναυαγίου Μαζωτού άρχισε με ένα τραγικό γεγονός, τη βύθιση ενός πλοίου, εκατοντάδες χρόνια πριν, στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Η μόνη πιθανότητα μάλλον να πληροφορήθηκαν οι Κύπριοι της εποχής εκείνης το ατύχημα ήταν μόνο αν το παρακολούθησαν να συμβαίνει, αφού η απόσταση του ναυαγίου από την ακτή, περίπου 1,5 ναυτικό μίλι, είναι απαγορευτική για να κολυμπήσουν ναυαγοί ώς την ακτή σε συνθήκες θαλασσοταραχής.

Είναι όμως σίγουρο ότι το 2006, μετά από σχεδόν 24 αιώνες σιωπηλής παραμονής σε βάθος 44 μέτρων, το ναυάγιο, ως αρχαιολογικός χώρος πλέον, προσέλκυσε το ενδιαφέρον των Κυπρίων, όταν δύο δύτες, ο Κυριάκος Ορφανίδης και ο Ανδρέας Τρουλλίδης δήλωσαν τη θέση του στις Αρχές.

Λίγα αρχαιολογικά ευρήματα στον κόσμο, βρίσκουν τόσους ανθρώπους να τα περιμένουν με ανυπομονησία, όταν ανακαλύπτονται. Από το 2002, ο Άδωνις Παπαδόπουλος είχε ιδρύσει το Ίδρυμα ΘΕΤΙΣ με σκοπό την προώθηση της υποβρύχιας αρχαιολογικής έρευνας στην Κύπρο. Ιδιαιτέρως το 2006 όμως ήταν η χρονιά που μαζί με τον τότε διευθύνοντα σύμβουλο του Ιδρύματος, Σοφοκλή Χατζησάββα, έλαβαν την πρωτοβουλία να προσφέρουν στο Πανεπιστήμιο Κύπρου την οικονομική στήριξη για τη διδασκαλία της Ενάλιας Αρχαιολογίας στους φοιτητές του Τμήματος Ιστορίας Αρχαιολογίας. Στο πλαίσιο αυτό κλήθηκε να διδάξει η δρ Στέλλα Δεμέστιχα, απόφοιτος εξ Ελλάδος του Πανεπιστημίου Κύπρου.

Όταν λοιπόν έγινε γνωστό το ναυάγιο, ο Δημήτρης Μιχαηλίδης, τότε διευθυντής της Ερευνητικής Μονάδας Αρχαιολογίας, έχοντας πλέον εκτός από την επιθυμία και τη δυνατότητα, έθεσε υπόψη του Τμήματος Αρχαιοτήτων την πρόθεση του Πανεπιστημίου να βοηθήσει στην έρευνα του ναυαγίου.

Το Ίδρυμα ΘΕΤΙΣ είχε ήδη δηλώσει την πρόθεσή του να παραχωρήσει σκάφος, πλήρωμα και χρήματα, ενώ παράλληλα, ο Κυπριακός Οργανισμός Τουρισμού, με την πρωτοβουλία του Γλαύκου Καριόλου, πρόσφερε, επίσης, χρηματική υποστήριξη για την έναρξη της έρευνας.

Επιπλέον, ο Σταύρος Κανικλίδης και τα άλλα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής της Κυπριακής Ομοσπονδίας Υποβρυχίων Δραστηριοτήτων, είχαν από καιρό προσεγγίσει τον Δημήτρη Μιχαηλίδη και είχαν θέσει εαυτούς στη διάθεση του Πανεπιστημίου Κύπρου, για την προώθηση της υποβρύχιας αρχαιολογικής έρευνας.

Με δεδομένο ότι η τεχνική και οικονομική υποστήριξη της αποστολής είχαν εξασφαλιστεί, έμενε να πλαισιωθεί η ομάδα από πεπειραμένους καταδυόμενους ειδικούς επιστήμονες. Για τον σκοπό αυτό, κλήθηκαν μέλη του Ελληνικού Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών, οι οποίοι ανταποκρίθηκαν αμέσως.

Μετά τις πρώτες αυτοψίες, ο τότε διευθυντής του Τμήματος Αρχαιοτήτων, Παύλος Φλουρέντζος, ανταποκρίθηκε στην προσφορά του Πανεπιστημίου και τον Σεπτέμβριο του 2007 υπεγράφη συμφωνία μεταξύ του Τμήματος Αρχαιοτήτων και του Πανεπιστημίου Κύπρου, κατ’ αρχήν για επισκόπηση επιφανείας και αποτυπωτικές εργασίες.

Τα αποτελέσματα των πρώτων ερευνών ήταν τόσο ενθαρρυντικά, που παρά τις πολλές πρακτικές δυσκολίες που προκύπτουν από την εργασία σε βάθος 44 μέτρων στην ανοιχτή θάλασσα, κρίθηκε σκόπιμο να αρχίσει η συστηματική ανασκαφή του ναυαγίου, υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Δημήτρη Μιχαηλίδη και της δρος Στέλλας Δεμέστιχα.

Το πλοίο μετέφερε κρασί από το Αιγαίο

Το πλοίο του Μαζωτού μετέφερε κρασί από το Αιγαίο, συσκευασμένο σε πήλινους αμφορείς, το κατεξοχήν αρχαίο αγγείο για τη μεταφορά υγρών προϊόντων διά θαλάσσης.

Στην πλειονότητά τους προέρχονται από τη Χίο, το κρασί της οποίας εθεωρείτο το καλύτερο και ίσως το ακριβότερο ελληνικό κρασί στην αρχαιότητα.

Εύγλωττος είναι ο σχετικός μύθος του πρώτου μυθικού βασιλιά της Χίου, του Οινοπίωνος, γιου του Διόνυσου, ο οποίος έφερε στο νησί την καλλιέργεια του αμπελιού και την παραγωγή του καλύτερου κρασιού της εποχής, του Αριούσιου Οίνου. Η πόλη της Χίου ήταν τόσο περήφανη για το κρασί της που για αρκετούς αιώνες μαζί με το σύμβολό της, τη Σφίγγα, στα νομίσματά της απεικονιζόταν και ένας αμφορέας, όπως αυτοί του ναυαγίου.

Εκτός από τους αμφορείς κρασιού το πλοίο μετέφερε και οινοχόες, κανάτες κρασιού δηλαδή, ως δευτερεύον φορτίο. Βρέθηκαν επίσης εκατοντάδες ελαιοπυρήνες, είτε συσκευασμένοι σε αμφορείς είτε σκορπισμένοι στην άμμο.

Οι ελιές πιθανόν να αποτελούσαν εμπόρευμα αλλά δεν αποκλείεται να πρόκειται και για τις προμήθειες του πληρώματος: καθώς ο χρόνος αλλά και η πορεία των θαλάσσιων ταξιδιών στην αρχαιότητα ήταν απρόβλεπτα, η διατροφή των ναυτικών βασιζόταν κυρίως σε ξηρά τροφή και καρπούς.

Προτεραιότητα της έρευνας στο ναυάγιο Μαζωτού είναι η ακριβής αποτύπωση πριν από την παραμικρή μετακίνηση ευρημάτων στον βυθό.

Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιείται η μέθοδος της ψηφιακής φωτογραμμετρίας σε συνδυασμό με εφαρμογές τρισδιάστατης απεικόνισης και μοντελοποίησης, η οποία έχει δώσει εξαιρετικά αποτελέσματα.

Υπεύθυνος της φωτογραμμετρίας είναι ο δρ Δημήτρης Σκαρλάτος, επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών και Μηχανικών Γεωπληροφορικής του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου, ενώ η οπτικοποίηση της αποτύπωσης σε τρεις διαστάσεις γίνεται υπό την καθοδήγηση του Αντώνη Νεοφύτου στο Εργαστήριο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών του Πανεπιστημίου Κύπρου.

Η συντήρηση αποτελεί μία απαραίτητη διαδικασία, κατά τη διάρκεια και μετά την ανασκαφή. Έτσι, το Τμήμα Αρχαιοτήτων έδωσε άδεια ανασκαφής μόνο αφού είχαν δημιουργηθεί οι βασικές υποδομές για τη συντήρηση των ευρημάτων.

Το πρώτο Εργαστήριο Συντήρησης Ενάλιων Αρχαιοτήτων στην Κύπρο βρίσκεται σε εγκαταστάσεις του Τμήματος στη Λάρνακα και χάριν σε αυτό έχουν τεθεί οι βάσεις για την περαιτέρω ανάπτυξη του τομέα συντήρησης ενάλιων ευρημάτων.

Στόχος του Εργαστηρίου είναι να εξυπηρετεί τις ανάγκες συντήρησης που προκύπτουν από τυχαίες ανακαλύψεις ή τακτικές ενάλιες ανασκαφές με κύρια, προς το παρόν, πηγή αρχαιολογικού υλικού, το Ναυάγιο του Μαζωτού.

Στη διάρκεια των εννέα συνολικά αποστολών που έχουν διεξαχθεί, έχουν αναμιχθεί φορείς και ιδιώτες, οι οποίοι προσφέρουν με ενθουσιασμό τον πολύτιμο χρόνο και την εμπειρία τους, αποδεικνύοντας ότι η θάλασσα ενώνει μοναδικά τους ανθρώπους.

Για παράδειγμα, τα μέλη του Eastern Mediterranean Maritime Institute έθεσαν εαυτούς στην υπηρεσία της κυπριακής ενάλιας αρχαιολογίας, με επαγγελματική συνέπεια, παρά τον απόλυτα εθελοντικό χαρακτήρα της υποστήριξής τους.

Ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της ενάλιας αρχαιολογικής δραστηριότητας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου είναι πλέον οι εθελοντές δύτες που πλαισιώνουν ποικιλοτρόπως την ερευνητική ομάδα. Ιδιαίτερα οι έμπειροι δύτες της ομάδας Nautilos Search and Rescue Team, με επικεφαλής τον Χρήστο Πατσαλίδη αλλά και του Ομίλου Αυτοδυτών ΤΕΥ-ΑΤΗΚ αυξάνονται σταθερά σε αριθμό και εξασφαλίζουν ασφάλεια και υψηλό τεχνικό επίπεδο στις καταδυτικές εξορμήσεις.

Σημαντικές χορηγίες έχουν προσφέρει η Αρχή Τηλεπικοινωνιών Κύπρου (Cyta) και το Βρετανικό ίδρυμα Honor Frost Foundation, ενώ στους χορηγούς συμπεριλαμβάνονται επίσης ο Μητροπολίτης Κύκκου και Τηλλυρίας Νικηφόρος, το Κοινοτικό Συμβούλιο Μαζωτού και οι εταιρείες Petrolina, Ανδρέας Χαραλάμπους και Αρτοποιεία Μαραγκός.

Σημαντική υποστήριξη έχει δοθεί και με άλλους τρόπους. Το ξενοδοχείο «Aldiana» και ιδιαιτέρως ο επικεφαλής του ομίλου Χρήστος Μουσκής έχει παραχωρήσει επανειλημμένα χώρο στο μικρό αγκυροβόλιο της Αλαμινού.

Ανάλογες υπηρεσίες προσέφερε και το Τσιμεντοποιείο Βασιλικού, στο λιμάνι του οποίου φιλοξενήθηκε πολλές φορές το επιχειρησιακό σκάφος της έρευνας, ενώ η εταιρεία ΑΡΧΙΡΟΔΟΝ υποστήριξε αφειδώλευτα τις εργασίες υποδομής για την αγκυροβόληση των σκαφών στον χώρο του ναυαγίου Μαζωτού.

Οι αρχαιολογικές θέσεις ατυχημάτων ή φυσικών καταστροφών όπως το Ακρωτήρι της Σαντορίνης ή η Πομπηία, είναι μία ιδιαίτερη κατηγορία αρχαιολογικών θέσεων με μεγάλη σημασία για την έρευνα. Πρόκειται για στιγμές που πάγωσαν μέσα στον χρόνο και έκλεισαν μέσα τους πληροφορίες για τη ζωή στην αρχαιότητα που δεν έχουμε τρόπο να μάθουμε από αλλού.

Έτσι, όλα τα ναυάγια έχουν μεγάλη σημασία, αλλά μόνο ορισμένα από αυτά έχουν διατηρηθεί τόσο καλά, ώστε να μπορούν να δώσουν πληροφορίες για την αρχαία ναυπηγική και τη ναυσιπλοΐα, τη ζωή των ναυτικών, το θαλάσσιο εμπόριο και την οικονομία στην αρχαιότητα.

Το ναυάγιο του Μαζωτού ανήκει σε αυτή τη σπάνια κατηγορία και για τον λόγο αυτό η σημασία του ξεπερνά τα όρια της κυπριακής αρχαιολογίας. Η συνέχιση της έρευνας αναμένεται να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα που απασχολούν την ενάλια αρχαιολογία σε μεσογειακό και ευρωπαϊκό επίπεδο και να συμπληρώσει τη γνώση που προήλθε από ένα άλλο θρυλικό πλέον ναυάγιο που ανασκάφηκε στην Κύπρο, το ναυάγιο της Κυρήνειας.

Η σημασία της έρευνας αυτής όμως δεν περιορίζεται στην αρχαιολογία. Πρόκειται για την πρώτη υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα που εκπονείται από κυπριακούς φορείς. Η έρευνα του Πανεπιστημίου Κύπρου άνοιξε ένα νέο ερευνητικό τομέα, ο οποίος αναπτύσσεται σταθερά, σε ανθρώπινο δυναμικό και υποδομές.

Αντίθετα με ό,τι συνέβαινε στο παρελθόν, η ανασκαφή του ναυαγίου Μαζωτού δεν είναι απλώς μία ακόμη αρχαιολογική έρευνα. Είναι ο μοχλός πίεσης προς πάσα κατεύθυνση για την προβολή και την προστασία της υποβρύχιας πολιτιστικής κληρονομιάς, είναι συνεκτικός κρίκος επιστημόνων και ερασιτεχνών της θάλασσας και είναι ο χώρος εκπαίδευσης των νέων αρχαιολόγων, οι οποίοι θα είναι σε θέση να ερευνήσουν τα επόμενα ναυάγια που θα βρεθούν σε κυπριακά νερά.

Προτού ακόμη αρχίσει η ανασκαφή, ήταν ορατοί περίπου 500 αμφορείς, τμήμα του κυρίως φορτίου του πλοίου. Η συγκέντρωση αυτή, όταν την έβλεπε κανείς από ψηλά, είχε το σχήμα πλοίου, εντύπωση η οποία επιβεβαιώθηκε αργότερα από την ανασκαφή.

Πράγματι η στενή απόληξη στο νότιο της συγκέντρωσης ήταν η πλώρη του πλοίου, ενώ στο βόρειο ανασκάφηκε η πρύμη.

Βρέθηκαν τμήματα της καρίνας, το σωζόμενο τμήμα της οποίας υπολογίστηκε στα 15,6 μέτρα, το πλοίο επομένως θα πρέπει να είχε μήκος 18-20 μέτρα.

Εκτός από την καρίνα, κάτω από το βαρύ φορτίο έχει διατηρηθεί και τμήμα του ξύλινου κελύφους, δηλαδή των σανίδων του πετσώματος του πλοίου.

Αν και έχει μέχρι στιγμής αποκαλυφθεί μόνο ένα μικρό κομμάτι, είναι αρκετό για να αντιληφθούμε την τεχνική κατασκευής: τα ξύλινα τμήματα του κελύφους ήταν συνδεδεμένα με εντορμίες και τένοντες ασφαλισμένους με καβίλιες (ξυλόκαρφα).

Η μέθοδος αυτή, αν και γνωστή από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, καθιερώθηκε στην ανατολική Μεσόγειο κατά τους κλασικούς χρόνους, την εποχή δηλαδή ακριβώς που χρονολογείται το ναυάγιο του Μαζωτού. Μέχρι σήμερα το καλύτερα διατηρημένο αρχαίο πλοίο, κατασκευασμένο με την τεχνική αυτή, είναι αυτό της Κυρήνειας.

«Ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους ανθρώπους που στάθηκαν δίπλα στην έρευνα του ναυαγίου Μαζωτού από τα πρώτα της βήματα κατέχει ο πλοίαρχος Ανδρέας Ιωαννίδης.

» Ως διοικητής της Ναυτικής Βάσης στο Μαρί, στήριξε την ανασκαφή στα πρώτα της βήματα, με προσωπικό και μέσα.

» Πολύ περισσότερο όμως, εκτίμησε τη σημασία του εγχειρήματος και το έκανε προσωπική του υπόθεση, ή το εθνικό καθήκον σε καιρό ειρήνης, όπως έλεγε. Παραμένει μέλος της ομάδας, και η αποφασιστικότητά του συνεχίζει να μας εμπνέει.

» Ως ελάχιστο φόρο τιμής, δώσαμε το όνομά του στο σκάφος του Εργαστηρίου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών (ΕΡΕΝΑΕ) του Πανεπιστημίου Κύπρου».

Γιώργος Φιλίππου, τεταρτοετής φοιτητής ΙΣΑ: «Η θάλασσα, σαν ανοιχτό βιβλίο Ιστορίας, αγκαλιάζει και διατηρεί στα σπλάχνα της αξιοθαύμαστα ευρήματα τα οποία χάθηκαν μέσα στον χρόνο, και εμείς ως φοιτητές είχαμε την τιμή να είμαστε ανάμεσα σ’ αυτούς που έζησαν τη μαγεία του ναυαγίου, μαγεία η οποία θα μας συνοδεύει στο σήμερα και στο αύριο…».

Ραφαήλ Εύζωνας, τεταρτοετής φοιτητής ΙΣΑ: «Ο Μαζωτός μας αποκάλυψε πτυχές της ενάλιας αρχαιολογίας, πτυχές ενός άλλου κόσμου και γευτήκαμε, έστω για λίγο, τη χαρά που αποδίδει μια υποβρύχια έρευνα. Η εμπειρία αυτή, απλά επιβεβαίωσε για ακόμη μια φορά ότι η αρχαιολογία είναι αυτό που πραγματικά αγαπάμε. Ελπίζω να έχω την ευκαιρία να συμμετάσχω εκ νέου στο σχολείο που ονομάζεται Μαζωτός».

Ζήνωνας Σωκράτους, μεταπτυχιακός φοιτητής Μεσογειακής Αρχαιολογίας: «Αυτό που χαρακτηρίζει τις ανασκαφές που διεξάγει το Πανεπιστήμιο Κύπρου είναι το πνεύμα συνεργασίας και ομαδικότητας των συμμετεχόντων. Όλοι εργάζονται μεθοδικά και τίποτα δεν αφήνεται στην τύχη. Έτσι, από το βράδυ γίνεται καταμερισμός εργασίας για την επόμενη μέρα. Οι εμπειρίες και οι γνώσεις που λαμβάνει κανείς από μια τέτοια ανασκαφή είναι σίγουρα ανεκτίμητες. Είναι για αυτό που και η κυπριακή κοινωνία θα πρέπει να εντάξει περισσότερο στην κουλτούρα της την αγάπη για τη θάλασσα και τους αρχαιολογικούς θησαυρούς που κρύβει. Φεύγοντας από την ανασκαφή θυμήθηκα τα λόγια του Αλεξανδρινού ποιητή: “Τουλάχιστον στη θάλασσά μας πλέουμε· νερά της Κύπρου, της Συρίας, και της Αιγύπτου, αγαπημένα των πατρίδων μας νερά”».

Βαρβάρα Στιβαρού, τεταρτοετής φοιτήτρια ΙΣΑ: «Συχνά από το ανασκαφικό έργο μένουν μόνο τα αποτελέσματα, τα ευρήματα, οι μελέτες. Για όσους ήταν εκεί όμως μένει πρώτα στη μνήμη η καλή παρέα, τα αστεία, η κούραση και πάνω από όλα η χαρά του να συμμετάσχεις σε μια ανασκαφή με άτομα όλων των ηλικιών και επαγγελμάτων που τα συνδέει ο ενθουσιασμός και η αγάπη για την Ιστορία του τόπου».

Χριστιάνα Χριστοδούλου, τεταρτοετής φοιτήτρια ΙΣΑ: «Η ανασκαφή του Μαζωτού ήταν μια πρωτόγνωρη αλλά και συνάμα μια μαγευτική εμπειρία… Είχαμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε καταπληκτικούς ανθρώπους και να εντρυφήσουμε για λίγο στον κόσμο της ενάλιας αρχαιολογίας».