Πρώτη μέρα στο σχολείο. Το άγχος του αποχωρισμού των παιδιών και πως να το αντιμετωπίσετε

Το άγχος αποχωρισμού και η πρώτη μέρα στο σχολείο

Η πρώτη ημέρα στο σχολείο είναι πραγματικά μια σημαντική στιγμή για το παιδί και συνδέεται με αυτό που ονομάζουμε «άγχος αποχωρισμού».

Τι είναι όμως το άγχος αποχωρισμού; Ουσιαστικά αναφέρεται σ’ εκείνο το αναπτυξιακό στάδιο όπου το παιδί νιώθει φόβο και άγχος γιατί αναγκάζεται να αποχωριστεί το γονιό του. Ο λόγος που τα μικρότερα παιδιά νιώθουν αυτό το «άγχος αποχωρισμού» το οποίο μπορεί να εκδηλωθεί με κλάματα, φόβο, διαμαρτυρίες και θυμό, είναι ότι δεν έχουν ακόμα μία δομημένη αίσθηση αυτού που ονομάζουμε «μονιμότητα του αντικειμένου». Όσο πιο μικρά είναι τα παιδιά, τόσο πιο έντονα αισθάνονται πως όταν αποχωρίζονται κάτι ή κάποιον, όταν δηλαδή εκείνος δεν είναι παρών και δεδομένος στις αισθήσεις τους, έχει χαθεί από τη ζωή τους. Αυτό λοιπόν, σε συνδυασμό με το ότι δεν έχει δομηθεί ακόμα μια πιο ολοκληρωμένη αίσθηση του χρόνου, δημιουργεί τον φόβο ότι αν ο γονιός φύγει, μπορεί και να μην ξαναγυρίσει. Αυτός είναι και ένας λόγος που συχνά τα παιδιά μπορεί πραγματικά να γραπώνονται από τον γονιό για να τον εμποδίσουν να φύγει.

Η αίσθηση του χρόνου και της «μονιμότητας του αντικειμένου», ακόμη και αν κάποιος δεν βρίσκεται στο οπτικό μας πεδίο, αναπτύσσεται στα παιδιά σταδιακά μετά το 14ο μήνα. Ένα σημαντικό στοιχείο που πρέπει να προσέξουν οι γονείς λοιπόν είναι ότι όσο μικρότερο είναι το παιδί τόσο μικρότερος πρέπει να είναι ο χρόνος που θα αποχωρίζεται τους γονείς και τόσο πιο σύντομα θα πρέπει να γίνεται η επανασύνδεση. Όσο το παιδί μεγαλώνει ο χρόνος αυτός μπορεί σταδιακά να αυξάνει.

Η απαραίτητη ασφάλεια, ακόμη κι όταν ο γονιός δεν είναι εκεί

Ένα παιδί ξεκινά το σχολείο σε πολύ μεγαλύτερη ηλικία. Σε κάθε περίπτωση όμως ένα τόσο σημαντικό γεγονός αποχωρισμού, όπως η πρώτη ή οι πρώτες ημέρες στο σχολείοθα φέρει στην επιφάνεια συναισθήματα άγχους που σχετίζονται με την προσωρινή απώλεια του γονιού. Περιμένουμε ότι ένα παιδί που έχει αναπτύξει έναν ασφαλή συναισθηματικό δεσμό με τον γονιό του και που έχει περάσει σταδιακά από αυτήν την εμπειρία του αποχωρισμού και της επανασύνδεσης όλα τα προηγούμενα χρόνια, αναμένεται ότι τελικά θα καταφέρει να χειριστεί το άγχος και να ρυθμίσει το συναίσθημά του.

Έτσι λοιπόν μερικοί από τους βασικούς στόχους στο προ-νήπιο και στο νήπιο, ακόμα ίσως και στις πρώτες τάξεις του δημοτικού, είναι να μπορέσουν τελικά τα παιδιά να διατηρήσουν μια αίσθηση ασφάλειας όταν αποχωρίζονται τον γονιό, να καταφέρουν να χειριστούν το άγχος του αποχωρισμού, να μπορέσουν να ζήσουν για κάποιο χρονικό διάστημα με την υπόσχεση της επανασύνδεσης με το γονιό και να ξεκινήσουν σιγά-σιγά να λειτουργούν πιο ανεξάρτητα. Αυτή βέβαια είναι μια διαδικασία που συχνά μπορεί να είναι κάπως δύσκολη και που ενδέχεται να πάρει κάποιο χρόνο.

Οι υποψίες των γονιών, όταν ένα παιδί δεν αντιδρά ή αντιδρά υπερβολικά

Πολύ σημαντική στιγμή είναι η επανασύνδεση του παιδιού με το γονιό. Ένα παιδί που έχει αναπτύξει έναν ασφαλή συναισθηματικό δεσμό με τον γονιό του είναι πιθανό να τρέξει, ίσως κλαίγοντας, στην αγκαλιά της μαμάς του όταν τη δει, όμως πολύ γρήγορα θα ηρεμήσει,  θα νιώσει καλά και θα έχει και πάλι όρεξη να παίξει και να εξερευνήσει το περιβάλλον γύρω του. Η αγκαλιά, η φωνή και τα λόγια του γονιού θα το έχουν παρηγορήσει και θα το έχουν γεμίσει ξανά με μια αίσθηση ασφάλειας και αυτοπεποίθησης. Έτσι σταδιακά θα μπορέσει να ζήσει με την υπόσχεση της επανασύνδεσης με τον γονιό.

Αντίθετα, ένα παιδί που πότε δε θα εκφράσει κάποια δυσφορία όταν αποχωρίζεται το γονιό και που δεν θα αναζητήσει την αγκαλιά ή την παρηγοριά όταν επανασυνδεθεί μαζί του, δεν είναι απαραίτητο ότι αισθάνεται και καλά. Στην πραγματικότητα ενδέχεται να βιώνει μεγάλο άγχος το οποίο δεν μπορεί να εκφράσει και έτσι το καταπνίγει. Ένα τέτοιο παιδί μπορεί να δυσκολεύεται να έρθει σε επαφή με το συναίσθημα του και αυτό είναι σημαντικό να το δούμε.

Το ίδιο όμως μπορεί να συμβαίνει και με ένα άλλο παιδί το οποίο δεν θα καταφέρει να ηρεμήσει εύκολα μετά την επανασύνδεση με τον γονιό, αλλά θα συνεχίσει να είναι πολύ φοβισμένο ή θυμωμένο. Και σε αυτή την περίπτωση ενδέχεται να έχει δυσκολία στην ρύθμιση του συναισθήματός του.

Όλα τα παιδιά δεν είναι ίδια ή κάθε παιδί είναι διαφορετικό

Όλα τα παιδιά δεν είναι ίδια. Έτσι περιμένουμε ότι κάθε παιδί θα αντιδράσει διαφορετικά, κυρίως βάσει της προηγούμενης εμπειρίας του πάνω σε θέματα αποχωρισμού και επανασύνδεσης και του τρόπου που έχει μάθει να διαχειρίζεται παρόμοιες καταστάσεις. Αν και γνωρίζουμε ότι το οικογενειακό περιβάλλον παίζει καθοριστικό ρόλο στις παραπάνω διεργασίες, δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε και το στοιχείο της ιδιοσυγκρασίας κάθε παιδιού. Κάποια παιδιά επιδεικνύουν μεγαλύτερη αντίσταση στο stress από κάποια άλλα, πράγμα που σημαίνει ότι θα αντιμετωπίσουν πιο ομαλά ζητήματα αποχωρισμού και επανασύνδεσης, μεταξύ άλλων και την πρώτη ημέρα στο σχολείο.

Τρόποι να βοηθήσετε το παιδί στην πρώτη μέρα στο σχολείο

Μερικοί τρόποι με τους οποίους μπορείτε να βοηθήσετε το παιδί σας να χειριστεί το άγχος αποχωρισμού τις πρώτες ημέρες στο σχολείο:

1. Μια/δυο εβδομάδες πριν την έναρξη της πρώτης ημέρας προγραμματίστε μερικές επισκέψεις στο σχολείο. Αν υπάρχει η δυνατότητα να μπείτε νωρίτερα στο σχολείο, δείξτε στο παιδί σας την τάξη του, γνωρίστε μαζί τη δασκάλα του, δείξτε του που είναι η τουαλέτα, κάντε μια βόλτα στο χώρο που θα παίζει στα διαλείμματα. Αν δεν υπάρχει αυτή η δυνατότητα, βρείτε κάποια αφορμή και απλώς περπατήστε μαζί έξω από το κτήριο του σχολείου. Όσο περισσότερο χρόνο περάσετε στους χώρους του σχολείου πριν την πρώτη ημέρα, τόσο ευκολότερη θα είναι και η μετάβαση.

2. Αν υπάρχει η δυνατότητα γνωρίστε κάποιο άλλο παιδί που ξέρετε ότι θα είναι στην ίδια τάξη με το δικό σας και καλέστε το στο σπίτι σας για να παίξουν και να γνωριστούν. Έτσι αν υπάρχει ήδη κάποιος φίλος, το παιδί ενδέχεται να νιώσει πιο άνετα την πρώτη ημέρα.

3. Μια καλή ιδέα προετοιμασίας για την πρώτη ημέρα στο σχολείο θα ήταν να παίξετε μαζί με το παιδί σας το «σχολείο». Μπορείτε να παίξετε ρόλους (role play) ή να χρησιμοποιήσετε κούκλες και αρκουδάκια, προκειμένου να αναπαραστήσετε τί κάνει ένα παιδί στο σχολείο, πως θα είναι η πρώτη ημέρα, πως θα είναι η στιγμή του αποχωρισμού κλπ.

4. Είναι πολύ σημαντικό οι γονείς να μπορούν να καθρεφτίσουν το συναίσθημα του παιδιού τους. Αν παραδείγματος χάρη το παιδί κλαίει, μπορείτε να πείτε: «βλέπω ότι τα ματάκια κλαίνε, καταλαβαίνω ότι νιώθεις στεναχωρημένος». Είναι σημαντικό οι γονείς να δείξουν στο παιδί τους «πώς είναι να βάζεις σε λόγια αυτά που αισθάνεσαι».

5. Είναι πολύ σημαντικό οι γονείς να περάσουν στο παιδί το μήνυμα ότι επιτρέπεται να έχουμε και δυσάρεστα συναισθήματα (όπως στεναχώρια ή θυμό) και ότι οι ίδιοι, ως γονείς, μπορούν να αντέξουν το βάρος των συναισθημάτων του παιδιού. Έτσι αντί να πείτε: «έλα τώρα, μην κλαις, δεν φοβάσαι στ’ αλήθεια, είσαι μεγάλο παιδί πια», είναι πολύ προτιμότερο να αποδεχτείτε το συναίσθημά του παιδιού λέγοντας: «μερικές φορές είναι δύσκολο όταν φεύγει η μαμά. Μπορεί να νιώσεις λιγάκι στεναχωρημένος» και να δώσετε μια μεγάλη αγκαλιά.

6. Σημαντικό είναι οι γονείς να καθησυχάσουν το παιδί δίνοντας του μια θετική προοπτική για την πρώτη ημέρα στο σχολείο. Ένας γονιός θα μπορούσε να πει: «ξέρω ότι τώρα είσαι στεναχωρημένος αλλά θα περάσεις πολύ όμορφα σήμερα» ή «ξέρω ότι τώρα είναι λιγάκι δύσκολο αλλά πολύ σύντομα θα γελάς και θα παίζεις με τα άλλα παιδάκια». Αν ένας γονιός εκφράσει με τη στάση του την πεποίθηση ότι το παιδί θα τα καταφέρει και ότι το σχολείο είναι ένα ασφαλές περιβάλλον, είναι πιθανό ότι και το παιδί θα αισθανθεί μεγαλύτερη ασφάλεια.

7. Ενημερώστε το παιδί από πριν για το πρόγραμμα που θα ακολουθήσει. Για παράδειγμα μπορείτε να πείτε: «θα παίξεις εδώ με τους φίλους σου και θα έρθω να σε πάρω μετά το μεσημεριανό φαγητό (αν π.χ. τα παιδιά τρώνε μεσημεριανό στο σχολείο)». Επειδή τα παιδιά αυτών των ηλικιών δεν έχουν ακόμα μια ανεπτυγμένη αίσθηση του χρόνου είναι καλό να είστε συγκεκριμένοι.

8. Πάντοτε να ενημερώνεται το παιδί σας ότι τώρα θα φύγετε. Αυτό θα βοηθήσει στην οικοδόμηση μιας σχέσης εμπιστοσύνης και θα κάνει το παιδί να νιώσει πιο ασφαλές.

9. Φτιάξτε μια ρουτίνα αποχωρισμού. Για παράδειγμα μπορείτε να πείτε: «τώρα θα σου διαβάσω μια ιστορία και μετά θα κάνουμε μια αποχαιρετιστήρια αγκαλιά», ή «και τώρα θα πούμε αντίο και θα κουνήσουμε τα χέρια μας πίσω από το παράθυρο». Έτσι το παιδί θα νιώσει ότι έχει κάποιον έλεγχο στη διαδικασία του αποχωρισμού.

10. Να είστε πάντοτε στην ώρα σας για να πάρετε το παιδί από το σχολείο, ειδικά τις πρώτες ημέρες. Αν το παιδί νιώσει ότι όντως θα έρχεστε την ώρα που υποσχεθήκατε είναι πιθανό ότι σταδιακά θα μπορεί να σας αποχωρίζεται πιο εύκολα.

11. Εξηγείστε στο παιδί τι θα κάνετε και πού θα είστε όση ώρα εκείνο θα είναι στο σχολείο. Μπορείτε να πείτε: «όσο εσύ θα είσαι στο σχολείο εγώ θα είμαι στη δουλειά», ή «θα πάω στην αρχή για ψώνια και μετά θα πάω στο σπίτι για να ετοιμάσω το φαγητό».

12. Είναι πολύ σημαντικό, όταν το παιδί γυρίσει στο σπίτι να ακούσετε με ειλικρινές ενδιαφέρον αυτά που έχει να σας διηγηθεί από την πρώτη ημέρα στο σχολείο και να ενισχύσετε την αφήγησή του κάνοντας πολλές διερευνητικές ερωτήσεις.

13. Είναι σημαντικό να δώσετε έμφαση και στα θετικά συναισθήματα που συνδέονται με το σχολείο. Έτσι μπορείτε να ρωτήσετε: «Ποια ήταν η καλύτερη στιγμή στο σχολείο; Τί σου άρεσε πιο πολύ από την τάξη σου; Με ποια παιδιά έπαιξες; Τι παιχνίδια παίξατε;».

Τα συναισθήματα των γονιών

Σε μια σχέση τα συναισθήματα και οι ανησυχίες δεν είναι μονόδρομες. Περιμένουμε ότι τα παιδιά θα βιώσουν το άγχος του αποχωρισμού όμως αυτό δε σημαίνει ότι οι γονείς θα μείνουν αμέτοχοι σε αυτό. Αντίθετα είναι φυσικό να νιώσουν κι εκείνοι άγχος. ίναι σημαντικό λοιπόν να εξετάσουν και οι ίδιοι τα δικά τους συναισθήματα σε σχέση με τον αποχωρισμό από το παιδί τους και να μην ξεχνούν ότι είναι αναμενόμενο να αισθανθούν κάποια ανησυχία ή στεναχώρια καθώς το μικρό παιδί μεγαλώνει.

Επιπλέον, τα βιώματα και οι εγγραφές που φέρει κάθε γονιός παίζουν και αυτά το ρόλο τους στο πως θα αντιμετωπίσει τις διαδικασίες αποχωρισμού και επανασύνδεσης του παιδιού του.  Έτσι, σε κάποιες περιπτώσεις, ι εμπειρίες και οι μνήμες που έχει ένας γονιός από τη δική του παιδική ηλικία ενδέχεται να κάνουν τη διαδικασία αποχωρισμού πιο δύσκολη. Προσπαθήστε λοιπόν να διερευνήσετε και τα δικά σας συναισθήματα και να επικεντρωθείτε στα θετικά σημεία αυτή της νέας εμπειρίας για το παιδί.

Πραγματικά το παιδί σας θα είναι πολύ διαφορετικό μετά το τέλος της πρώτης σχολικής χρονιάς. Θα μπορεί να κρεμάσει το μπουφάν του στην κρεμάστρα μόνο του, θα μπορεί να μοιραστεί ένα παιχνίδι με έναν φίλο του, θα μπορεί να μιλάει για τα συναισθήματά του κλπ. Η εμπειρία του με το σχολείο θα το βοηθήσει να κοινωνικοποιηθεί, να μάθει πως να εκφράζει τις επιθυμίες του και πως να λειτουργεί πιο ανεξάρτητα,. Δεξιότητες δηλαδή που είναι βασικά συστατικά μιας ευτυχισμένης ζωής.

* Ο Χρήστος Κοροβίλας είναι Κλινικός Ψυχολόγος και Παιδοψυχολόγος. Σπούδασε ψυχολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο στην Αθήνα και στο Durham University στην Αγγλία, όπου ολοκλήρωσε τις μεταπτυχιακές του σπουδές στον τομέα της αναπτυξιακής ψυχοπαθολογίας. Εργάζεται με παιδιά, εφήβους και οικογένειες, ενώ παράλληλα είναι ειδικευόμενος Ψυχοθεραπευτής στο μοντέλο της συστημικής – οικογενειακής ψυχοθεραπείας και συμβουλευτικής. www.korovilas.gr