Μιχαήλαγγελος Αναστασίου: “Δημιουργικότητα, Αυτοπεποίθηση και Αυτογνωσία”

Πολλά λέγονται και γράφονται για την αναγκαιότητα της δημιουργικότητας, ενώ στο πλαίσιο ανεξάρτητων συζητήσεων, το θέμα της αυτοπεποίθησης αποτελεί αντικείμενο προβληματισμού. Το ζήτημα της (χαμηλής) αυτοπεποίθησης στους νέους, για παράδειγμα, συνιστά μία χρόνια ανησυχία τόσο για τους γονείς, όσο και για τους νέους. Ταυτόχρονα, η δημιουργικότητα θεωρείται σήμερα μία μορφή οικονομικής και κοινωνικής επιβίωσης, στο φόντο της συνεχώς μεταβαλλόμενης μετανεωτερικής κοινωνίας. Το επιχείρημα που θα αναπτύξω θα εστιάσει στην αλληλένδετη σχέση μεταξύ της δημιουργικότητας και της αυτοπεποίθησης, συνδέοντας τες με ευρύτερα πολιτικά ερωτήματα.

Ο προκαταρκτικός ορισμός της αυτοπεποίθησης που θέλω να προωθήσω είναι ο εξής: η αυτοπεποίθηση συνιστά μία αξιολόγηση του εαυτού βάσει συγκεκριμένων ιδεών για το τι είναι ο «καλός» ή ο «κανονικός» εαυτός. Αυτές οι ιδέες είναι άμεσα συνδεδεμένες με πρότυπα, με την ευρύτερη έννοια της λέξης, που προωθούνται στις πολυδιάστατες πτυχές του κοινωνικού μας κόσμου. Τα μίντια, για παράδειγμα, προωθούν πρότυπα ομορφιάς και αθλητισμού, ενώ παράλληλα το σύστημα εκπαίδευσης προωθεί τα πρότυπα του καλού μαθητή και του καλού πολίτη. Η καλή μαθήτρια, διδασκόμαστε, είναι αυτή που είναι σκληρή εργάτης, αποτελεσματική, θυσιάζει, έχει πλάνο και στόχους, είναι υπάκουη, ακολουθεί οδηγίες κτλ. Σημαντικό όμως είναι να σημειώσουμε πως, η προώθηση αυτών των προτύπων πολύ συχνά συνοδεύεται από ανάλογες διαδικασίες αξιολόγησης και «παρακολούθησης». Ο θεωρητικός Μισέλ Φουκώ διατυπώνει την τρίπτυχη δομή της παρακολούθησης ως επιτήρηση, κριτική με βάση το τι συνιστά το «σωστό» ή το «κανονικό», και εξέταση. Είναι εύκολο να εφαρμόσουμε αυτή τη θεωρία στο σύστημα εκπαίδευσης όπου ο μαθητής αποτελεί αντικείμενο συνεχούς επιτήρησης, αξιολόγησης και εξέτασης από δασκάλους, βάσει προτύπων που—και αυτό είναι πολύ σημαντικό—ρυθμίζονται από το κράτος. Εν συνεχεία τα πρότυπα αυτά θα εσωτερικευτούν από τους νέους, συμβάλλοντας πλέον σε ένα μηχανισμό αυτό-παρακολούθησης. Συνεπώς, η υποκειμενικότητα της νεολαίας αναπτύσσεται μέσα από την υποτέλειά της στο κράτος. Η ίδιες διαδικασίες παρακολούθησης και (αυτό)αξιολόγησης εφαρμόζονται ανάλογα και σε άλλους κοινωνικούς τομείς, όπως για παράδειγμα στον χώρο εργασίας.

Το αποτέλεσμα αυτών των κοινωνικών διαδικασιών είναι η ιεράρχηση των ανθρώπινων σχέσεων μεταξύ εκείνων που «πληρούν» τα κριτήρια και αυτών που «αποτυγχάνουν». Το θέμα της αυτοπεποίθησης είναι άμεσα συνδεδεμένο με την ιεράρχηση της κοινωνίας, αφού η αυτοπεποίθηση προκύπτει μέσα από την αξιολόγηση του εαυτού βάσει των προωθούμενων πρότυπων ή ιδεών περί του τι συνιστά «καλό» ή «κανονικό» εαυτό. Θεωρώ πως, η αφελής απάντηση σε αυτές τις προκλήσεις είναι πως πρέπει να «οπλίσουμε» τους νέους με τα κατάλληλα εργαλεία για να είμαστε βέβαιοι ότι θα είναι σε θέση να εκπληρώσουν τα κριτήρια που τους επιβάλλονται από την κοινωνία. Αυτή η προσέγγιση θα συνιστούσε μία συλλογική δολοφονία της δημιουργικότητας αφού στην ουσία θα δημιουργούσε ανθρώπους εντελώς καλουπωμένους από τα προωθούμενα κριτήρια και πρότυπα.

Έχω τη γνώμη πως πρέπει να κινηθούμε προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η δημιουργική προσέγγιση στο ερώτημα της αυτοπεποίθησης μας καλεί να διευρύνουμε τα πρότυπα και τις ιδέες μας για το τι συνιστά «καλό» η «κανονικό» άνθρωπος και, κατ’ επέκταση, να αποδεχτούμε εναλλακτικούς τρόπους ύπαρξης. Αυτό είναι ένα συλλογικό έργο που πρέπει να επιτελεστεί ως μία μορφή αντίστασης στα περιορισμένα πρότυπα του «κανονικού». Συνεπώς, η δημιουργικότητα διαθέτει και μία επαναστατική διάσταση, η οποία μας καλεί να παραβούμε τους κανόνες για να υπερβούμε τα όρια.